ختلان از نگاه حاجی‌حسین

ختلان یکی از مناطق مهم تاجیکستان است که در طول تاریخ خاستگاه شخصیت‌های علمی، فرهنگی و ادبی برجسته‌ای بوده است. حاجی‌حسین ختلانی در یکی از تألیفات منظوم خود به‌نام کامدی و مدن تصویری بسیار جالب و خواندنی از این منطقه ارائه می‌دهد. وی در این اثر ابتدا خواننده را از موجودیت سرزمینی به‌نام ختلان آگاه می‌کند و بقای خود را وابسته به زیستن در وطن یعنی ختلان می‌داند. حاجی‌حسین راجع به پیدایش ختلان نیز قید می‌کند که خدا بهشتی در عالم آفرید و آن را ختلان نام نهاد. همچنین، وی به جایگاه اهل فضل و دانش و بزرگان علم و ادب و هنر ختلانیان نیز اشاراتی کرده است. حاجی‌حسین بر این عقیده بود که خداوند حضرت آدم را از گل این دیار ساخته است. وی ختلان را از خُتن، خِتا، بدخشان، فرنگستان، هند، کشمیر و اصفهان بالاتر می‌گذارد و آب‌های مصفا و چشمه‌ساران آن را با شور و شوق وصف می‌کند. حاجی‌حسین ختلانی در مقدمۀ داستان کامدی و مدن که در پیروی داستان هم‌نام میرزا‌عبدالقادر بیدل ایجاد شده است، از تصویر‌ منظره‌های نا‌تکرار هندوستان صرف‌نظر کرده، زادبومش ختلان‌زمین را در مقابل این کشور افسانه‌ای گذاشته و به وصف آن همچون فردی میهن‌پرست زبان به گفتار گشوده است.